De kunst van het vertalen Elsa Triolet. Pagina 2

    Moet ik het hier ook nog hebben over de bijzondere moeilijkheden van het vertalen van het Russisch naar het Frans?
Over syllabische en tonische versregels?
Over de Russische verbuigingen waardoor er geen delend lidwoorden zijn als du, de la etc., en dat het Russisch geen lidwoorden heeft of geen voltooide tijden (omdat speciale werkwoordvormen deze vervangen), of over de verschillende betekenissen die de werkwoorden 'zijn' en 'hebben' in beide talen hebben, over de mogelijkheden in het Russisch om de woordvolgorde in een zin te veranderen, terwijl dat in het Frans juist heel beperkt is… Of over het feit dat over het algemeen het Russisch een kortere, meer gedrongen uitdrukking heeft dan het Frans.
Hierdoor kan het zomaar zijn dat de vertaler van het Russisch naar het Frans bijvoorbeeld te pas en te onpas de passé simple gaat gebruiken…
Of, als hij goed Russisch beheerst en het Russische vers in zijn oren doorklinkt, dat hij dan in zijn vertaling niet de lettergrepen in het Frans gaat tellen maar er één of twee gaat vervangen door een bepaalde klemtoon, die dan de rol krijgt van een fermato, een lange tijd.

Deze ritmesoort wordt vaak gebruikt in de moderne Russische verzen, en is speciaal gebaseerd op de klemtoon.

Maar de Franse dichter zal altijd zeggen dat een vers dat niet de vereiste voeten (lettergrepen) heeft onjuist is en onacceptabel.
De vertaler is verplicht om zich aan te passen aan de regels van het lettergreepgedicht anders zou hij een tegennatuurlijke innovatie in de Franse poëzie introduceren die deze poëzie dan geweld aandoet, terwijl het in de Russische poëzie volkomen natuurlijk gebeurt.

    Ik zou zelf heel graag deze geweldpleging hebben willen uitvoeren, maar als ik op de gezichten van de Franse dichters zo'n afkeuring lees wanneer ik hen een vertaling voorlees, met hun calculerende gezicht voor de berekening van het aantal voeten in een versregel, en, o wee als er eentje ontbreekt, zo van ai ai ai, wat is dat nu!
En dat gebeurt allemaal bij dichters die zich aan de andere kant zelf allerlei dichterlijke vrijheden veroorloven als ze erover nadenken of die zomaar uit de lucht komen vallen.
Zoals bijvoorbeeld de vrijheid om die vermaarde voeten te tellen op een manier die verre van klassiek is, en die je alleen fonetisch kunt verantwoorden.

    Door de geconcentreerdheid van het Russisch móet de vertaler vaak het ritme van het vertaalde gedicht veranderen, en dat gaat hij dan in alexandrijnen schrijven waar er in het Russisch tien of acht lettergrepen stonden, omdat de betekenis anders niet naar buiten komt in zo'n korte regel. Hierdoor is de vertaler ook verplicht om in gelijke regels te blijven vertalen terwijl er in het Russisch bijvoorbeeld wordt afgewisseld: zeven, negen, zeven, negen, of een volkomen ander aantal lettergrepen.
Het komt zelfs voor dat de vertaler het beu is en dan maar zijn vertaling in proza omzet, zonder ritme.

    En dan het rijm… Wanneer het rijm in het Russisch klassiek is, is het best mogelijk om er in het Frans ook klassieke equivalenten voor te vinden. Maar wanneer het rijm niet klassiek is, of afwezig is…
Als het rijm bestaat uit twee of drie woorden, als het gelijkluidend is, versterkt wordt door een binnenritme, of als het overal en nergens zit, tot groot plezier van de oren en de geest, en tot groot algemeen plezier van de handige biljartspeler die de twee ballen heeft geraakt: tik en tik!
In dat geval is een reproductie van rijm eigenlijk onmogelijk: dan moet er een rijm gevonden worden dat de lezer of toehoorder dezelfde verrassing geeft bij de vondst die er niet zit om het rijmen zelf, maar om de betekenis van het gedicht via rijm aan te scherpen, of deze nou direct zichtbaar is of pas in tweede instantie… Dan is het echt beter dat de vertaler dan maar geen rijm toepast.
Hij kan dan beter aangeven dat het origineel wel op rijm is, in plaats van het beeld van het gedicht te vervalsen. Want de vorm in de originele taal kan niet zomaar worden overgezet in een vertaling door gewoon aan het eind van elke versregel maar een afgezaagd rijm te zetten, want je voelt dan zeker dat het er maar achteraan sleept en dit geeft een pover afgezaagd effect.
Een vertaling in proza daarentegen vervalst het origineel veel minder: het origineel wordt op deze manier minder misvormd dan wanneer er geforceerd een rijm aan gegeven wordt dat totaal niet overeenkomt met het origineel.

Er zijn nog andere problemen waar de vertaler mee te maken krijgt. Moet je in de vertaling ook behouden wat de vorm zo apart exotisch maakt, door er bijvoorbeeld wel een verrijkte vorm van te maken, maar waarbij je de natuurlijke ontwikkeling van het gedicht geweld aandoet?
Moet je een banale uitdrukking in het Russisch die exotisch zou zijn voor het Frans vertalen door een Franse equivalente banaliteit of juist de exacte betekenis geven van het exotische?
Moet je een woord dat in het Russisch uit de gewone spreektaal komt maar ongewoon is voor het Frans vertalen met een gewoon woord in het Frans, of door een ongewoon Frans woord maar wel met de exacte betekenis?
De vertaler zoekt oplossingen voor deze problemen afhankelijk van het geval dat zich voordoet, in de context, of in de algemene betekenis.

?

    We hebben met meerdere vertalingen van hetzelfde gedicht gespeeld, zoals bij La Maison vide van Kirsanov, een verzenvirtuoos, en deze drie vertalingen naast elkaar leveren misschien wel een benadering van het origineel op.
Er waren dichters en gedichten bij die we hebben moeten laten schieten, nadat we daar een voor een aan hebben gezeten, maar waarvan de resultaten keer op keer niet voldeden aan onze verwachtingen. Bij onze bijeenkomsten gaf het lezen van de net vertaalde gedichten een oordeel van de Franstaligen zonder kennis van het origineel, en van de tweetaligen voor wie er ook de gelijkenis bij kwam kijken.
Hierdoor hebben wij tot onze verrassing ook geconstateerd dat een goede dichter totaal niet in staat kan zijn om wat ook maar te vertalen…
Dit lijkt meer voor te komen bij de dichter die maar één taal spreekt, zijn eigen taal dus, en dat hij zich geen andere verbale communicatie kan voorstellen tussen mensen.
Maar een te goede kennis van beide talen is, hoe bizar dat ook mag klinken, soms ook een handicap voor de vertaler: hij hoort het originele gedicht zo goed weerklinken in zichzelf, dat hij deze weerklank toevoegt aan zijn vertaling, die in feite alleen maar een zwakke woord-voor-woord vertaling is. Kortom, succes komt altijd door een wonder.

    Maar ook als je heel verstandig de jokers hebt berekend die meespelen bij een geslaagde vertaling (het talent van een vertaler, zijn begrip van de bijzonderheden van de vertaalde dichter — gedachten, gevoel, taalgebruik, structuur van het gedicht), moet je zeker ook niet de onvoorspelbare dingen vergeten zoals geluk of een toevalstreffer.
Het kan gebeuren dat door een van die vreemde toevalstreffers, hoe onwaarschijnlijk ook, Russische en Franse woorden ineens zomaar dezelfde lengte hebben, dezelfde klank, dat het rijm overeenkomt met wat je wilde, en dat het dan het originele rijm imiteert, of dat het ritme en de essentie van het gedicht net goed valt, zo goed dat de Franse bekleding zich aankondigt over het lichaam van de eerstgeborene — het Russische gedicht — zonder kreukels, zonder een grimas en dat de vertaling en origineel samenvallen zoals men twee dezelfde geometrische figuren op elkaar legt.
Dit zijn louter toevalligheden, en dit toeval probeert de vertaler te imiteren, door voor zover dat mogelijk is figuren die nauwelijks op elkaar lijken toch samen te laten vallen, door hier wat af te knagen, daar wat toe te voegen, door zich te dwingen de illusie te creëren van een gelijkenis tussen het origineel en de kopie, een gelijkenis al was het maar van eenzelfde familie.

?

    Vertalen… Zwaar en moeilijk werk, uitputtend, vermoeiend, irriterend, wanhopig makend. Verrijkend werk, noodzakelijk voor de mens. Vertalen eist zelfverloochening, onbaatzuchtigheid, scrupules, eerlijkheid, bescheidenheid… en uiteraard, talent.
Zonder onszelf heilig te verklaren, hebben we ons werk zo goed als mogelijk gedaan met de middelen die we hadden, met de ons gegunde tijd, in onze verloren momenten, in naam van de liefde die we allen hebben voor de poëzie.
In dienst van haar macht, uiteindelijk erkend door de wetenschappelijke en filosofische gedachte die soms de poëzie toch zodanig op waarde schat om haar voorrang te geven in de vooruitziende blik van onze toekomst.

Elsa Triolet.

L'ART DE TRADUIRE
DE KUNST VAN HET VERTALEN - ELSA TRIOLET
Uit: la Poésie russe, édition bilingue, 1965, Parijs, Éditions Seghers

De kunst van het vertalen

Elsa Triolet